کاردرمانی به عنوان یک رویکرد درمانی کل‌نگر با آگاهی از اینکه بدن و ذهن هر دو باید در نظر گرفته شود، فرد را به عنوان یک موجود به هم پیوسته و یکتا مورد بررسی قرار میدهد. از آنجایی که بیماری‌ها به دو دسته جسمانی و روانی قابل تقسیم هستند، کاردرمانی هم برای بررسی بیماری‌های مختلف به دو بخش کاردرمانی جسمانی و کاردرمانی در بیماران روان قابل تقسیم‌بندی می‌باشد. کاردرمانی در بیماران روان هم به دو بخش بزرگسال و کودکان قابل تقسیم‌بندی است که به کاردرمانی در بیماران روان بخش کودکان کاردرمانی ذهنی هم می‌گویند. با این مقدمه به بررسی بیشتر کاردرمانی ذهنی خواهیم پرداخت.
با توصیفات ارائه شده کاردرمانی ذهنی بخشی از کاردرمانی است که بررسی اختلالات روان در کودکان خواهد پرداخت. کاردرمانی ذهنی در کودکان با بهره گیری از متدهای تخصصی به آموزش مفاهیم شناختی و تقویت مهارت‌ها و کارکردهای اجرایی مغز در زمینه ذهنی و درکی می‌پردازد. در واقع متخصصان این رشته تلاش می‌کنند با بهره‌گیری از فعالیت‌های هدفمند کارکردهای اجرایی مغز را تصحیح کرده و به بهبود کیفیت زندگی این افراد کمک کنند.
با آگاهی یافتن از اهداف کاردرمانی ذهنی به راحتی میتوان تعیین کرد که چه کسانی می‌توانند از خدمات آن استفاده کنند. همچنین در صورت استفاده از خدمات آن از روندهای کاری و کارهایی که برای مراجع باید انجام شود به خوبی آگاه خواهیم شد. مهم‌ترین هدفی که در کاردرمانی دنبال میشود افزایش استقلال فرد و بهبود کیفیت زندگی وی می‌باشد که اهداف کاردرمانی ذهنی هم در همین قالب قابل توضیح و بررسی می‌باشد:
1- افزایش توجه و تمرکز،
2- تقویت حافظه،
3- آموزش مهارت‌های روزمره زندگی،
4- بهبود مشکلات حسی،
5- بهبود body image،
6- بهبود body schema و body awareness،
7- آموزش مهارت‌های اجتماعی،
8- افزایش تحمل کاری،
9- افزایش اعتماد به‌نفس،
10- رفع اختلالات یادگیری،
11- دستور پذیری،
12ـ آموزش مهارت حل مسئله،
13- تقویت حس عمقی،
14- افزایش هماهنگی بین چشم و دست،
15- و … .
هر کدام از این مهارت‌ها پایه و زیربنای رفتارها و تواناییهای اساسی زندگی هستند که به فرد کمک می‌کنند که فعالیت‌های روزمره زندگی خود را به راحتی انجام دهند. در نتیجه افرادی که در این مهارت‌ها با نقص روبرو باشند نمی‌توانند بسیاری از فعالیت‌های خود را انجام دهند. همین موضوع باعث میشود که استقلال خود را از دست داده و کیفیت زندگی آنها کاهش یابد.
بسیاری از کودکانی که در طول زندگی خود با مشکلات اعصاب و روان دست و پنجه نرم می‌کنند به کاردرمانی ذهنی نیاز دارند. در مورد این کوکان باید به دو نکته توجه داشته باشیم: نکته اول اینکه هر چه بیماری در سنین پایین‌تر تشخیص داده شده و درمان سریع‌تر شروع شود، نتیجه بهتری کسب خواهیم کرد. نکته دوم این که درمان توانبخشی در این کودکان ممکن است طولانی شود بنابراین به حمایت کامل خانواده نیاز دارند تا بتوانند خود را با شرایط موجود وفق دهند. مهم‌ترین اختلالاتی که می‌توانند از خدمات کاردرمانی ذهنی بهره‌مند شوند به در لیست زیر دیده می‌شوند:
اوتیسم، اختلالات رفتاری، اختلال یادگیری ، کودکان ADHD، تاخیر رشدی، مشکلات درکی-شناختی، مشکلات حافظه، اختلالات مخچه‌ای، فلج مغزی، اختلالات بینایی، اختلالات شنیداری، کم توانی ذهنی، بیماری های متابولیکی عصبی، اختلالات حسی، سندروم داون و غیره.
در نظر داشته باشید که بسیاری از اختلالات جسمی و ذهنی با هم وجود دارند و به ندرت پیش می‌آید که یک کودک فقط از اختلالات جسمی یا ذهنی رنج ببرد. به همین دلیل بسیاری از اختلالات جسمی مانند فلج مغزی و سندروم داون در این لیست دیده میشود. از طرفی دیگر تعداد اختلالاتی که می‌توانند از خدمات کاردرمانی ذهنی استفاده کنند بسیار زیاد است و لیست کامل آن ها در این نوشته نمی‌گنجد، بنابراین در صورت نیاز باید به مراکز معتبر کاردرمانی مراجعه کنید تا ارزیابی‌های لازم را به عمل آورند.
کاردرمانی ذهنی از روش‌ها و متدهای مختلفی برای بهبود مراجعان خود استفاده می‌کند. برخی از این متدها به تنهایی کاربرد دارند و برخی دیگر باید هماهنگ با سایر رویکردها مورد استفاده قرار گیرند. مهم‌ترین رویکردهای مورد استفاده در کاردرمانی ذهنی شامل موارد زیر است:
رویکرد یکپارچگی حسی بر این اساس استوار است که بین سیستم‌های حسی از جمله لامسه، بینایی، شنوایی، حس عمقی و دهلیزی هماهنگی و اثر متقابل وجود دارد. به این معنا که هر کدام از این حس‌ها روی دیگری تاثیر گذاشته و آن را تائید یا رد خواهد کرد. برای نمونه فردی که یک لیوان را لمس می‌کند، از طریق حس لامسه حالات آن را درک خواهد کرد و از طریق بینایی لیوان را می‌بیند که شکل و اندازه آن با آنچه که لمس کرده است همخوانی دارد. اصطلاح "یکپارچگی حسی" به پردازش، ادغام و سازماندهی اطلاعات حسی از بدن و محیط اشاره دارد. به عبارت ساده، این بدان معناست که چگونه اطلاعاتی را که از حواس ما می‌آید، تجربه و تفسیر شده و به آن واکنش نشان می‌دهیم. کاردرمانگران به کمک رژیم‌های حسی طراحی شده برای هر کودک سعی می‌کنند مشکلات وی را شناسایی کرده و آن را رفع کنند. یکپارچگی حسی در همه کارهایی که روزانه باید انجام دهیم مانند: لباس پوشیدن، غذا خوردن، حرکت کردن، معاشرت، یادگیری و کار کردن از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. به همین دلیل است که بهبود یکپارچگی حسی به بهبود فعالیت‌های روزمره زندگی کمک خواهد کرد.
یکی از مهم‌ترین روش‌های درمانی در کاردرمانی ذهنی رویکرد درکی حرکتی است. اصل اساسی در این روش این است که انجام فعالیت‌های حرکتی، درک فرد از محیط و خودش را افزایش خواهد داد در نتیجه میزان شناخت و درک فرد به صورت قابل توجهی افزایش پیدا خواهد کرد. رویکرد درکی_حرکتی کمک می‌کند که فرد موقعیت اشیا را نسبت به همدیگر درک کرده و همچنین موقعیت خود را نسبت به هر یک از اشیای محیط درک کند. این رویکرد به بهبود آگاهی فرد از بدن خود (body awareness)، رفع مشکلات حسی و همچنین بهبود ادراک فضایی کمک خواهد کرد.
همانطور که در ابتدای نوشته اشاره کردیم کاردرمانی بر استفاده از فعالیت‌های هدفمند برای درمان افراد مختلف متمرکز است و از آنجایی که عمده فعالیت‌های کودک در قالب بازی است، استفاده از بازی درمانی می‌تواند به پیشرفت و بهبودی فرد کمک کند. رویکرد بازی درمانی معمولا به صورت تلفیقی با سایر روش‌ها مورد استفاده قرار میگیرد تا کارآیی و اثربخشی مناسبی به همراه داشته باشد. برای نمونه ممکن است تمرینات درکی حرکتی در قالب بازی‌های روی ترامپولین یا تاب‌بازی برای فرد اجرا شود. بازی درمانی علاوه بر ساده کردن بیان احساسات کودک و ارتباط گیری به کودک کمک می‌کند که نقش‌های جدیدی را تجربه کند. قرار گرفتن در شرایط جدید باعث میشود که قدرت تفکر فرد تقویت شده و فرد بتواند خود را با شرایط جدید وفق دهد.
درمان شناختی رفتاری یک درمان بین رشته‌ای است که توسط اکثر متخصصان سلام روان از جمله کاردرمانگران استفاده میشود. CBT بر این اساس استوار است که تفکرات، احساسات و رفتار افراد با هم ارتباط دارند و داشتن افکار و احساسات منفی می‌تواند فرد را در یک چرخه معیوب از مشکلات به دام بیاندازد. به همین دلیل سعی میشود مشکلات به اجزا کوچک‌تری تقسیم شوند تا تغییر آنها راحت‌تر باشد. همچنین این رویکرد در تلاش است با تغییر محتوای تفکر فرد رفتارهای وی را اصلاح کند. درمان شناختی رفتاری به جای تمرکز روی مشکلات گذشته، تلاش می‌کند تا معضلات کنونی فرد را حل کند.
نوروفیدبک جزو متدهای نوین درمانی در بیماری‌های سلامت روان است که بسیاری از درمانگران با اهداف درمانی مختلف از آن استفاده می‌کنند. این روش در کاردرمانی با هدف آموزش، تقویت توجه و تمرکز، حافظه، کنترل خشم، کاهش استرس فرد، افزایش تحمل کاری و … مورد استفاده قرار میگیرد. در نوروفیدبک رفتارهای فرد توسط بازخوردهای آنی و لحظه‌ای اصلاح شده و در نتیجه مغز فرد نسبت به وضعیت جدید عادت می‌کند. از آنجایی که بیشتر تمرینات نوروفیدبک در قالب بازی به کودک ارائه میشود، تاثیر این تمرینات معمولا نسبت به تمرینات عادی بسیار بیشتر خواهد بود.
حال که با اهداف و رویکردهای مورد استفاده در کاردرمانی آشنا شدیم لازم است تا مراحل و فرآیندهای آن را هم مرور کنیم تا بدانیم در صورت نیاز باید چه انتظاراتی از کاردرمانگران داشته باشیم:
پس از ارجاع فرد به کاردرمانی ذهنی که معمولا از جانب روانپزشک، روانشناس یا گفتاردرمانگر صورت میگیرد، فرآیند ارزیابی شروع خواهد شد. ارزیابی با هدف پیدا کردن زمینه‌هایی که فرد در آن ها مشکل دارد، انجام خواهد شد. ارزیابی مهم‌ترین بخش درمان است چون در صورتی که ارزیابی دقیق انجام نشود و مشکلات فرد مشخص نشود، نمی‌توان اهداف و برنامه درمانی مشخصی را برای فرد تعیین کرد.
پس از انجام ارزیابی لازم است کاردرمانگر اهداف کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت برای کودک تعیین کند. برای مثال ممکن است درمانگر هدف درمان را تقویت حافظه به صورتی که فرد بعد از 8 جلسه بتواند 5 کلمه مختلف را به خاطر بسپارد بیان کند. اهداف باید با توجه به مشکلات فرد و همچنین در نظر گرفتن نگرانی‌های خانواده و خود فرد تعیین شود.
جلسات کاردرمانی ذهنی معمولا به صورت دو یا سه جلسه در هفته اجرا می‌شوند. در صورتی که مشکلات فرد حاد نباشد دو جلسه کافی خواهد بود. در مورد تعداد جلسات به کاردرمانگر اعتماد کنید و سعی کنید نهایت همکاری را با تیم درمان داشته باشید.
خانواده نقشی محوری در درمان بیماران ذهنی دارد. به صورتی که به قطعیت میتوان گفت جلسات درمانی در کلینیک هر چند لازم و ضروری هستند، اما به هیچ وجه کافی نیستند و لازم است تمرینات در خانه هم انجام شود. بسته به تشخیص درمانگر ممکن است تمرینات کلینیک در خانه تکرار شود یا برای برای خانه هم تمرینات جداگانه تجویز شود. هر چه در خانه تمرینات بیشتری انجام شود، پیشرفت کودک بیشتر بوده و راحت‌تر می‌تواند مفاهیم آموخته شده را در محیط خانه و سایر مکان‌ها اجرا نماید.
در کاردرمانی ذهنی لازم است بعد از مدتی که درمان‌ها انجام شد، ارزیابی مجدد انجام شود. در این حالت اگر اهداف تعیین شده در مراحل قبل کسب شده باشد ممکن است فرد ترخیص شود، در غیر این صورت اهداف جدید برای فرد تعیین خواهد شد. همچنین در صورتی که اهداف تعیین شده، به دست نیامده باشد، لازم است مراحل قبلی از اول مجددا انجام شود. در نظر داشته باشید که کاردرمانگر در هر جلسه یک ارزیابی از فرد انجام خواهد داد و بر اساس آن مراحل بعدی درمان را پایه ریزی می‌کند. علاوه بر ارزیابی در هر جلسه لازم است به صورت دوره‌ای ارزیابی‌های مجدد انجام شود. نکته مهم دیگر این است که توانبخشی معمولا پروسه‌ای زمان‌بر است و نباید انتظار داشته باشید که بعد از چند جلسه محدود تمامی مشکلات فرد رفع شده باشد.
تمرینات کاردرمانی ذهنی بسته به رویکرد درمانی مورد استفاده، شدت مشکلات کودک، اهداف درمانی و همچنین تجهیزات موجود بسیار متنوع است. برای نمونه ممکن است نخ کردن مهره‌ها با هدف افزایش هماهنگی بین چشم و دست انجام شود یا در یک اتاق تاریک کودک یک نور را دنبال کند که به افزایش توجه و تمرکز وی منجر شود. طراحی تمرینات متناسب با اهداف درمانی از وظایف کاردرمانگر است. تمرینات باید به گونه‌ای باشد که در خانه هم قابل اجرا باشد تا اعضای خانواده بتوانند آن را با کودک تمرین کنند.
مرکز جامع توانبخشی سرو در زمینه کاردرمانی کودکان اوتیسم، بیش فعالی، سندروم داون، کودکان کم توان ذهنی، اختلالات حسی، اختلالات یادگیری ، لکنت زبان فعالیت می نماید. جهت تماس با کلینک جامع توانبخشی سرو باشماره تلفن های 3734-8809-021 و 09355505670 تماس حاصل فرمایید.
یکپارچگی حسی در کاردرمانی از جمله رویکرد های کاردرمانی می باشد که در مشکلات حسی کاربرد دارد. اختلال یکپارچگی حسی ممکن است در وضعیت های مختلفی از جمله کودکان اتیسم دیده شود. حواس این افراد دچار مشکلاتی می شود که ظرفیت حسی آنها از حالت عادی بزرگتر یا کوچک تر می شود. در نتیجه این افراد دچار کم حسی و یا بیش حسی در حواس مختلف خود خواهند شد. در ادامه بیشتر در این زمینه خواهیم خواند.
یکپارچگی حسی به روند اطلاق میشود که در طی آن مغز تجربه های حسی مختلف از جمله بینایی، شنوایی، بویایی، لامسه، حرکت، آگاهی بدنی و جابجایی نقطه ثقل بدن را تفسیر و سازماندهی می کند. خانم جین آیرز(متخصص کاردرمانی) نظریه یکپارچگی حسی و نحوه کاربرد آن را در کودکان با نیازهای ویژه مطرح نمود.
یکپارچگی حسی پایه و اساس رفتارها و یادگیری پیچیده ات. گاهی در برخی از افراد یکپارچگی حسی به نحو موثر و صحیحی رشد نمی کند، در چنین حالتی مشکلاتی در زمینه یادگیری، رشد و رفتار حاصل خواهد شد. یکپارچگی حسی فرآیندی عصب شناختی است که اطلاعات حسی بدست آمده از بدن فرد و محیط را سازماندهی می کند و برای کاربرد موثر و مناسب بدن در محیط، به کار میگیرد. البته نکته قابل توجه این است که کودک باید فعالانه دروندادها را سازماندهی و برای عملکرد در محیط استفاده کند. جنبه های زمانی و مکانی دروندادهای حسی مختلف، تفسیر و تداعی می شوند و در نهایت یکپارچه می گردند.
یکپارچگی حسی در کاردرمانی، پردازش اطلاعات است. مغز باید اطلاعات حسی را یکپارچه کند. اهمیت امر پردازش اطلاعات حسی، به میزانی است که هشتاد درصد ازکل سیستم عصبی در این زمینه پردازش اطلاعات حسی درگیر می شوند. نظریه یکپارچگی حسی در صدد توصیف مسائل زیر است: ارتباط بین نقایص تغبیر اطلاعات حسی که از بدن و محیط دریافت می شوند و نقایص یادگیری تحصیلی یا عصبی – حرکتی در افرادی که اختلال یادگیری یا خام حرکتی دارند.
رژیم یا همان کاردرمانی حسی یک استراتژی درمانی است که جهت درمان بسیاری از اختلالات پردازش حسی به کار گرفته می شود.به طور کلی،آن دسته از کودکانی از اختلالات پردازش های حسی رنج می برند،این کودکان با انتخاب روش درمانی کاردرمانی حسی، این امکان را دارند تا از نظر حسی بسیار آرام‌تر و همچنین سازمان یافته تر نیز باشند.
از دیگر مزایای انتخاب و استفاده از روش تاثیر گذار کاردرمانی حسی میتوان به شرکت کردن بیمار در تمامی فعالیت ها اشاره کرد.اگر به طور جزئی تری بخواهیم کاردرمانی حسی را برای شما عزیزان شرح دهیم باید بگوییم که کاردرمانی حسی، یک برنامه تمرینی جهت سازگاری بسیاری از کودکان با محیط هایی همانند ؛ خانه، مدرسه، مهد کودک و … است.
کاردرمانی حسی چیست؟ در پاسخ به این سوال باید بگوییم که این نوع از کاردرمانی، به بسیاری از کودکان کمک می کند تا با استفاده از این روش تاثیرگذار به نیاز های جسمی و حرکتی خود کمک و آنها را مدیریت کنند.
همچنین کاردرمانی حسی برای آن دسته از اختلالاتی که سبب کاهش توجه، سطح فعالیت، یادگیری،تغییر در رفتار، رشد مهارت های کودک می شود را کاهش و یا به طور کامل از بین ببرد.
کاردرمانی حسی یکی از انواع مداخلات کاردرمانی است که در بسیاری از انواع اختلالات در کودکان و بزرگسالان کاربرد دارد.
یکی از انواع مداخلات حسی، یکپارچگی حسی می باشد که در طی آن هدف افزایش پاسخ ها و رفتار های انطباقی در فرد است. هدف از انجام یکپارچگی حسی کاهش رفتار های غیر طبیعی است که در کودکان دیده میشود.
مداخلات حسی دیگری نیز در کاردرمانی انجام می شود تا بیش حسی یا واکنش بسیار زیاد و غیرطبیعی به یک محرک در افراد کاهش پیدا کرده و فرد بتواند عملکرد روزانه خود را انجام دهد.
طبق پژوهش هایی که اخیرا انجام شده، بسیاری از رفتار های کودکان که غیر طبیعی و عجیب به نظر می رسد ریشه در بر هم خوردن میزان درک حواس مختلف است. حتی در برخی از اختلالات مانند اختلال یادگیری می توان از رویکرد های حسی استفاده کرده و نتایج خوبی کسب کرد.
انجام مداخلات حسی در کودکان اوتیسم، کودکان دارای انواع اختلال یادگیری، کودکان با مشکلات رفتاری، بیش حسی ها و درد های غیر طبیعی که بعد از ضایعات ارتوپدی در افراد ایجاد می شود و… کاربرد دارد.
علائمی که نشان دهنده بر هم خوردن ادراک حواس است شامل :
اگر هر یک از علائم فوق در کودک وجود داشت، او نیازمند دریافت مداخلات حسی است. در ادامه برخی از تمرینات موثر برای بهبودی این علائم ذکر خواهد شد.
یکی از بارزترین نمونه های حوزه تخصصی کاردرمانی که در رشد درک کودکان مورد استفاده قرار گرفت، تمرکز بر پردازش حسی به ویژه در مورد حواس سطح بالا (تعادلی، لامسه و عمقی) است. در حوزه کاردرمانی و از نقطه نظر یکپارچگی حسی، این حواس بسیار مورد تأکید قرار می گیرند، زیرا حواس ابتدایی و اصلی هستند و روابط متقابل کودکان با جهان را در سالهای اولیه زندگی کنترل حواس سطح پایین (بینایی و شنوایی) نیز بسیار مهم هستند و همگام با رشد کودک آشکارتر می شوند و غلبه بیشتری می یابند، یکپارچگی حسی در کاردرمانی، حس پایه و اساسی است که کارهای پیچیده بر آن استوار می گردد.
افرادی وه دچار اختلال می باشند و به مداخلات یکپارچگی حسی در کاردرمانی نیاز دارند، ویژگی های زیر را خواهند داشت:
همانطور که در بالا ذکر شد بیماران دارای اختلالات یکپارچگی حسی ۴ ویژگی بالا را دارند و همین ویژگی ها باعث ایجاد مشکلاتی در این بیماران می شود.
یکی دیگر از مداخلات در اختلالات حسی، استفاده از یک رژیم حسی موثر است. در این روش ،فعالیتها به صورتی ملایم و سرگرم کننده معرفی می شوند. این کار می توانند طیف وسیعی از حواس را تسکین دهد. این روش برای بیمارانی که در خانه تمرین می کنند بیشترین تاثیر را دارد. بسته به حسی که تحت تاثیر است، درمان کاردرمانی همچنین می تواند شامل موارد زیر باشد:
در اوتیسم، یکپارچگی حسی نقش مهمی ایفا می‌کند. این موضوع به این معناست که افراد با اوتیسم ممکن است تجربه حسی متفاوتی داشته باشند. ممکن است حساسیت بیش از حدی نسبت به روشنایی، صدا، بوها و حس لمس داشته باشند یا به طرز واعجاب‌آوری به حس ها عکس العمل نشان دهند. بعضی از افراد با اوتیسم تمایل دارند محیط خود را محدود کنند تا اطلاعات حسی را تنظیم کنند و از دستگاه های ایمنی مانند فشرده کننده ها یا گوشواره ها استفاده می کنند. درک یکپارچگی حسی باعث می شود تا فردان با اوتیسم و خانواده هایشان راه هایی را برای تنظیم تحریکات حسی و ایجاد محیط های پایدار و آرام ارائه دهند. همچنین، در تمرینات توانبخشی و آموزش ها، روی تنظیم احساسات و استفاده از تکنیک های مدیریت احساسات تمرکز کرد. این کمک می‌کند تا فرد با اوتیسم بهبود یابد و توانایی ها و مهارت های خود را در ارتباط با دنیای حسی بهبود ببخشد.